Przedmioty wyłupane z kamienia są jedną z najczęściej znajdowanych kategorii zabytków archeologicznych. Są też bodajże najmniej podatne na zniszczenie – przy dobrych warunkach mogą one przetrwać nawet setki tysięcy lat i dalej wyglądać, jakby były zrobione wczoraj. Z tego względu każdy z nich zawiera w sobie mniejszy lub większy pakiet informacji o miejscu ich pochodzenia, sekwencji czynności które doprowadziły do ich powstania oraz, w wypadku narzędzi, o biografii ich używania i napraw. Informacje te odczytujemy przy użyciu zestawu zróżnicowanych metod (Andrefsky 1998; Odell 2003).

Pochodzenie – badania nad surowcem

Źródło pochodzenia surowca, z którego wykonany został dany artefakt, identyfikować można na kilka różniących się dokładnością i wymaganiami sposobów. Pierwszy, najprostszy, to rozpoznanie na podstawie cech makroskopowych. Jest to metoda szybka, lecz sprawdza się wyłącznie w przypadku charakterystycznych surowców, pochodzących z jednego, konkrektengo miejsca  (np. krzemień świeciechowski, krzemień pasiasty z Krzemionek). Mikroskopowa obserwacja cech surowca daje nam dużo większą rozdzielczość przy identyfikacji różnych odmian.  Stosuje się także metody fizykochemiczne, w tym np. spektroskopie XRF.

Informacje zebrane na tym etapie kompilowane są często w formie litotek – baz danych zawierających zbiór cech danego surowca, wraz z mapowaniem jego źródeł i miejsc odkrycia w kontekście archeologicznym.

Produkcja – makroskopowe analizy technologiczne i eksperyment archeologiczny

Użycie każdej z podstawowych technik łupania pozostawia na uzyskianych nią produktach zestaw konkretnych i widocznych gołym okiem śladów, cech czy też atrybutów (Cotterell, Kamminga 1987; Odel 2003, 43–58). Obserwacja tych cech na poziomie artefaktu pozwala nam ustalić, jaką techniką zostal wykonany. Na poziomie całych zespołów, rejestracja i zestawienie ich frekwencji występowania pozwala nam na wyciąganie szerszych wniosków o lokalnym krzemienarstwie.

Zastosowanie tej metody nie byłoby możliwe bez studiów eksperymentalnych, które dostarczają doskonałego materiału porównawczego i umożliwiają zrozumienie mechanizmów stojących za formwaniem się określonych cech i atrybutów (Whittaker 1994, Desrosiers 2012).

Eksperymentalne łupanie umożliwia też eksplorację zależności pomiędzy surowcem a technologią. Rozpoznanie właściwości konkretnego surowca, wraz z możliwościami jakie daje i ograniczeniami, które narzuca, jest niezwykle istotne przy próbach odtworzenia sposobu organizacji krzemieniarstwa.

Użycie – biografie artefaktów

Analizy śladów użytkowaniaumożliwiają uzyskanie dodatkowych informacji na temat biografii artefaktów. Ślady takie tworzą się na krawędziach i powierzchni krzemieni w trakcie kontaktu z innymi materiałami, takimi jak rośliny, drewno, skóra lub kość.

Część śladów na powierzchni artefaktów jest zauważalna gołym okiem lub przy użyciu małych powiększeń (do 100×). Silne zniszczenie krawędzi: załuskanie, zaokrąglenie i spękanie, może być traktowane jako pierwszy wyznacznik użytkowania narzędzia. Tego typu ślady mogą być jednak rezultatem procesów podepozycyjnych, utrudniających pełną analizę artefaktów. Kolejnym rodzajem śladów możliwym do zaobserwowania już przy małych powiększeniach może być silne starcie lub wybłyszczenie powierzchni. W ten sposób uwidaczniają się na przykład niektóre wyświecenia żniwne. Generalnie, metoda małych powiększeń jest najczęściej stosowana do lokalizacji i określania wielkości śladów, ewentualnie kierunkowości ruchu. Bardziej szczegółowe dane uzyskiwane są przy pomocy analizy w dużych powiększeniach.

Metoda dużych powiększeń opiera się na rozpoznaniu zmian w morfologii i teksturze powierzchni narzędzi, wynikających z ich użytkowania. Tego typu zmiany, nazywane mikro wyświeceniami, w większości wypadków widoczne są jedynie powiększeniach od 100 do 500×. Wyświecenia uformowane na powierzchni narzędzi mogą być identyfikowane na podstawie tekstury, wzorca oraz stopnia rozwinięcia. Tekstura to w tym wypadku ułożenie i regularność śladów. Wzorzec tworzony jest przez dystrybucję i lokalizację wyświeconych miejsc. Stopień rozwinięcia rozumiany jest jako proporcja pomiędzy powierzchnią niezmienioną, a tą pokrytą śladami użytkowania. Analiza tych czynników pozwala zidentyfikować i zinterpretować lokalizację śladów, sposób użytkowania narzędzi i materiał, w którym pracowano.

Bardzo słabe ślady użytkowania tworzą się na powierzchni narzędzia już po kilku minutach pracy. Powstają one początkowo na krawędziach oraz najwyżej położonych częściach artefaktów, takich jak ich granie. Następnie, ślady powoli rozprzestrzeniają się po powierzchni narzędzi, stopniowo docierając również do głębiej położonych miejsc. Postęp i sposób rozwinięcia wyświeceń zależy nie tylko od długości i intensywności pracy, ale także od innych czynników takich jak twardość opracowywanego materiału, zawartość wody oraz specyfika ruchów narzędzia.

Literatura:

Andrefsky W. 1998. Lithics. Macroscopic approaches to analysys, Cambridge: Cambridge University Press.

Cotterell B., Kamminga J. 1987. The formation of flakes, American Antiquity 52, 675–708.

Desrosiers P.M. 2012. The emergence of pressure blade making. From origin to modern experimentation, New York: Springer.

van Gijn, A.L., 2010. Flint in focus: lithic biographies in the Neolithic and Bronze Age. Sidestone Press, Leiden.

Jensen, H.J., 1994. Flint Tools and Plant Working: Hidden Traces of Stone Age Technology : a Use Wear Study of Some Danish Mesolithic and TRB Implements. Aarhus University Press

Marreiros, J.M., GibajaBao, J.F., Ferreira Bicho, N. (Eds.), 2015. Use-Wear and Residue Analysis in Archaeology, Manuals in Archaeological Method, Theory and Technique. Springer International Publishing, Cham.

Odell G.H. 2003. Lithic Analysis, New York: Springer.

Whittaker J.C. Flintknapping. Making and understanding stone tools, Austin: University of Texas Press.